روز جهانی آب مناسبتی است که بر اساس پیشنهاد بخش محیط زیست و توسعه سازمان ملل متحد در سال 1992 تصویب و اولین روز جهانی آب در 22 مارس 1993 تعیین گردید . هدف تعیین چنین روزی تمرکز بر مدیریت منابع آب و بخصوص مدیریت پایدار منابع آب شیرین می باشد . هر سال یک جنبه از مسایل مربوط به آب جهت حساس سازی افکار عمومی و دولتی تعیین می گردد که امسال موضوع آب و فاضلاب و تمرکز به استفاده از فاضلاب و مدیریت توسعه استفاده از آن با توجه به کمبود منابع آب شیرین انتخاب شده است .
این یک واقعیت غم انگیز ولی واقعی است که 783 میلیون نفر در سراسر جهان هنوز هم دسترسی به آب سالم ندارند. بیش از 2.5 میلیون نفر از مردم هنوز هم دسترسی مناسب به امکانات بهداشتی کافی ندارد. بر اساس اطلاعات بخش آب سازمان ملل متحد 80 در صد از فاضلاب ها در جهان بدون تصفیه در طبیعت رها می شود که این موضوع باعث آسیب جدی به محیط زیست و بهداشت محصولات کشاورزی و آب های زیرزمینی می شود.انتخاب نام این سال که در ارتباط با فاضلاب می باشد بسیار نزدیک به بند شش دستور کار مربوط به توسعه پایدار آب مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 2015 می باشد که عنوان آن " دسترسی و مدیریت پایدار آب وفاضلاب برای عموم " بود .
در واقع یکی از اهداف این بند کاهش سهم فاضلاب تصفیه نشده به نصف و افزایش بازیافت و استفاده مجدد در سطح جهانی بود .در نتیجه فاضلاب نه تنها باید دور نیانداخته شود بلکه باید بعنوان یک منبع مد نظر قرار گیرد .
ایران از جمله کشور هایی است که تـامین آب بـرای مـصارف مختلـف از دغدغه های مهم دولتمردان در راستای توسعه پایدار محسوب می شود. تاکنون حجم قابل توجهی از منابع آبی کشور به دلیل کیفیت پایین، مورد استفاده قرار نگرفته و یا در استفاده از آنها ضوابط و معیارهای زیست محیطی لحاظ نگردیده است. اما باور این اسـت کـه بخشی از این منابع که مشکلات کیفی کمتری داشته یا مشکلات آنها با اتخاذ روشهای کاربردی مناسب قابل اغماض میباشد، باید با در نظرگیری مسایل زیست محیطی ، در برنامه های توسعه و بهره وری منابع آب گنجانده شوند. مطابق اصل پنجاهم قانون اساسـی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات رو بـه رشـدی داشـته باشـند، وظیفـه عمـومی تلقـی شـده و فعالیتهایی که با آلودگی و تخریب محیطزیست ملازمه پیدا کند، ممنوع میباشد. بنابراین اگر تخلیه فاضلاب و پسابها بـه محـیط به عنوان یک منبع آلاینده فرض شود، برنامه ریزی بهره برداری از آنها یکی از موضوعهای مرتبط با اصل پنجاهم قـانون اساسـی بـه شمار میآید. همچنین مطابق با قانون توزیع عادلانه آب، فاضلابها و آبهای برگشتی به عنوان یکی از منابع آبی محسوب شـده و در این قانون مسوولیت سازمانی وزارت نیرو در مدیریت این منابع به طور صریح تعیین شده است (ماده 24 قانون توزیع عادلانه آب). در این راستا با توجه به حجم قابل توجه پسابهای شهری، صنعتی و آبهای برگشتی، برنامه ریزی جهت اسـتفاده از ایـن منـابع بـا لحاظ کردن جنبه های زیست محیطی به عنوان راهکاری مناسب جهت جبران بخشی از این کمبودها و همچنین کـاهش آلـودگیهـا مورد توجه میباشد.
در حال حاضر حدود 93 درصد از کل آب مصرفی ایران، صرف آبیاری حدود 8/5 میلیون هکتـار از اراضـی زراعـی شـده و سـهم بخش شرب و صنعت به ترتیب 5/8 و1/2 درصد مـیباشـد. پتانـسیل فاضـلاب خـانگی تولیـدی در سـطح کـشور براسـاس آخـرین سرشماری رسمی (سال 1385) به تفکیک شهری، روستایی و کل به ترتیب معادل 727 ،3670 و 4400 میلیون متـرمکعـب در سـال میباشد. محاسبات نشان میدهند که بر اساس سناریوی معمول حجم پساب برگشتی در جوامع شـهری و روسـتایی کـشور در سـال 1400 به ترتیب، معادل 4369 و 823 میلیون متر مکعب و در مجموع معادل5191 میلیون متر مکعب در سال و بر اسـاس سـناریوی مطلوب حجم پساب برگشتی در سال هدف در شهرها و جوامع روستایی به ترتیب معادل 4709 و 1113 و در مجمـوع معـادل 5822 میلیون متر مکعب خواهد بود. براساس گزارشهای طرح جامع آب کشور، کل آب مورد نیاز صـنایع و معـادن در سـال 1380 معـادل 1079 میلیون مترمکعب بوده که به تناسب نوع صنعت در مجموع 500 میلیون مترمکعب آن را در فرایند تولید مصرف و حـدود 579 میلیون مترمکعب آن به پساب تولیدی تبدیل شده است. بررسیها نشان میدهـد کـه در سـال 1400 آب مـورد نیـاز صـنعت 2110 میلیون مترمکعب و میزان پساب تولیدی معادل 1088 میلیون مترمکعب خواهد بود. بر اساس بررسیهای به عمل آمده، از کـل آب تامین شده در بخش کشاورزی در سال حدود 26/8 میلیارد مترمکعب زهآب تولید شده، که 45 درصد سطحی و مـابقی زیرزمینـی میباشد. پیش بینی میشود این مقدار در سال 1400 در صورت تحقق توصیه های مربوط به افزایش راندمان، بـه رقـم 26/2 میلیـارد مترمکعب برسد. جوامع شهری و روستایی کانون اصلی مصارف آب برای مقاصد شرب، زراعی ، صنعت و تولید فاضلاب انسانی میباشند. افـزایش مصارف آب و به تبع آن تولید فاضلاب و روند رو به رشد این تولید، و همچنین توجه به استفاده غیراصولی در وضـع موجـود، ایجـاب مینماید، برای جلوگیری از گسترش مشکلات محیط زیستی و همچنین تامین بخشی از آب مورد نیاز مصارف مختلف از طریـق بـاز چرخانی و استفاده مجدد از پسابها و آبهای برگشتی برنامه ریزی شود. لیکن هریک از گروههای فوق الـذکر کیفیـت و مشخـصات خاصی داشته و کاربرد مجدد آنها میتواند، اثرات بهداشتی و زیست محیطی مختلفی را به دنبال داشته باشد. در کـشورهای پیـشرفته فاضـلابهـای تصفیه شده با رعایت ضوابط زیست محیطی مورد استفاده قرار میگیرند. محور این قوانین بر حفظ سلامتی انسان، حفاظت از محـیط زیست و جلوگیری از آلودگی خاک و آب استوار بوده و در دوره های زمانی مشخصی مـورد بـازنگری قـرار مـیگیـرد. درحـالیکـه در کشورهای در حال توسعه، علاوه بر فاضلابهای تصفیه شده از فاضلابهای خام نیـز بـرای تولیـد محـصولات کـشاورزی اسـتفاده میشود. این کشورها فاقد استراتژی و برنامه ریزی مناسب و همچنین دستورالعمل مشخص در زمینه استفاده از پـسابهـا و آبهـای برگشتی بوده به همین دلیل استفاده از این منابع در اغلب موارد با پیامدهای بهداشتی، زیست محیطی و آلـودگی منـابع آب و خـاک همراه میباشد. ایران به عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه با کاهش منابع آب تجدیدشونده مواجه بوده و در حـال حاضـر در سـطح کشور، به ویژه در حواشی شهرهای بزرگ و مراکز استانها، مناطق وسیعی با پسابها و آبهای برگشتی آبیاری میشوند. در بیشتـر مواقع این استفاده غیر اصولی بوده و برای کشت سبزیجات و صیفی جات به کار رفته و موجب آلودگی محیط زیست، تجمـع آلـودگی در خاک و انتقال آن به محصولات تولیدی شده است. با توجه به میزان استقبال و همچنین نیاز بـه اسـتفاده از پـسابهـا و آبهـای برگشتی در کشاورزی، در حال حاضر بیشتر تصفیه خانه های فاضلاب در سطح کشور با هـدف اسـتفاده مجـدد از پـسا ب حاصـل در کشاورزی، طراحی و اجرا میگردند. در این راستا متولیان امر، پالایش و استفاده مجدد از پسابهـای شـهری و صـنعتی و هـمچنـین آبهای برگشتی را به عنوان منابعی جدید برای جبران بخشی از این کم بودها مورد توجه قرار داده اند. جمـع بنـدی تجربیـات جهـانی استفاده از پسابها و آبهای برگشتی نشان میدهد که با توجه به کمبود آب، استفاده از این منابع به عنوان یک منبـع ارزشـمند آب مطرح بوده و با گذشت زمان اهمیت آن بیشتر نیز خواهد شد. جهت استفاده صحیح و پایدار از این منابع تدوین استانداردها و ضوابط مناسب و الزام در رعایت استانداردها و ضوابط مربوط ضروری بوده و توجه به این دو اصل می تواند متضمن اثرات سودمندی همچون حفاظت کمی و کیفی منابع آب و کاهش آلودگی محیط زیست گردد در این راستا با توجه به حجم قابل توجه پسابهای شـهری، صـنعتی و آبهـای برگـشتی، اسـتفاده مجـدد از ایـن منـابع بـا در نظرگیری مسایل زیست محیطی، به عنوان راهکاری مناسب جهت جبران بخشی از کمبود آب در برنامه های توسعه و بهره وری منابع آب مد نظر برنامه ریزان کلان کشور میباشد.
کاربرد فاضلابهای خام و تصفیه شده در کشورهای مختلف جهان از دیر باز رواج داشته است . در اغلب کشورهای پیشرفته فقط فاضلابهای تصفیه شده با رعایت استانداردهای مربوط برای کاربردهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. اما در غالب کـشورهای در حال توسعه، از جمله ایران فاضلابهای خام هم برای مـصارف مختلـف از جملـه کـشاورزی بـه مـصرف رسـیده و باعـث بـروز رخدادهای ناگوار بهداشتی و زیست محیطی گردیده است. ایران به عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه با کاهش منابع آب تجدیدشـونده مواجـه بـوده و بـه عنـوان یکـی از سیاسـتهـای اقتصادی اجتماعی دولت جمهوری اسلامی ایران بر استفاده بهینه از منابع تجدیدپذیر؛ به ویژه بازچرخانی و استفاده مجدد آب، تغذیـه آبهای زیرزمینی و استفاده مجدد از فاضلابهای انسانی و صنعتی تصفیه شده در امورکشاورزی و سایر فعالیتها تاکید شـده اسـت. در این راستا وزارت نیرو به استناد ماده (1) قانون توزیع عادلانه آب و با توجه به اصل مدیریت یکپارچه منابع آب مـسوولیت تـصمیم گیری درباره تخصیص و نحوه بهره برداری مناسب از پسابهای پالایش شـده شـهری و صـنعتی و هـمچنـین آبهـای برگـشتی از مصارف کشاورزی، به عنوان منابع جدید آب، کلیه سازمانهای آب منطقه ای را موظف نموده تا در چارچوب نظام تخصیص آب و سایر مقررات ذیربط نسبت به تهیه و تدوین برنامه های مناسب بهره برداری از این منابع آب اقدام و برای استفاده مجدد از آب های بازیافتی در واحدهای بزرگ صنعتی، کشاورزی، شرکتهای آب و فاضلاب شهری و روستایی و سایر مصرف کنندگان عمده تمهیـدات لازم را در نظر بگیرند. انسان از گذشته های دور و نامعلوم، آبهای برگشتی و فاضلابها را در کشاورزی مورد استفاده قرار داده است. اطلاعات موجـود نشان میدهد که در قرن دهم هجری، فاضلاب در حومه شهر اصفهان برای کشاورزی مورد اسـتفاده قـرار گرفتـه اسـت. در قـدیم استفاده از فاضلاب عمدتا با انگیزه حاصلخیزکردن اراضی کاربرد داشته، در صورتیکه در حال حاضر کمبود آب انگیزه اصلی محسوب میشود. اولین تصفیه خانه شهری به روش لجن فعال و با ظرفیت 480 مترمکعب در روز در سال1340 در منطقه صـاحبقرانیه سـاخته شد. دومین تصفیه خانه فاضلاب شهری کشور در سال 1352 به روش برکه تثبیت در فولاد شهر اصفهان احداث گردیـد. هـم اکنـون اغلب شهرهای بزرگ کشور دارای سامانه جمع آوری و تصفیه فاضلاب بوده و یا در مرحله مطالعه و یا اجرای آن میباشند. در حال حاضر در سطح کشور، به ویژه در حواشی شهرهای بزرگ و مراکز استان ها مناطق وسیعی با پـسابهـا، آبهـای برگـشتی و روانابهای شهری آبیاری میشوند. در بیشتر مواقع این استفاده غیراصولی بوده و برای کشت سبزیجات و صـیفی جـات بـه کـار رفتـه و موجب آلودگی محیط زیست، تجمع آلودگی در خاک و انتقال آن به محصولات تولیدی شده است . با توجه به میزان استقبال و همچنـین نیاز به استفاده از پسابها و آبهای برگشتی در کشاورزی، در حال حاضر بیشتر تصفیه خانه هـای فاضـلاب در سـطح کـشور بـا هـدف استفاده مجدد از پساب حاصل در کشاورزی، طراحی و اجرا می گردند. با وجود قدمت استفاده از فاضـلاب در کـشور، تحقیقـات در زمینـه اثرات مربوط در یکی دو دهه اخیر آغاز شده است. در حال حاضـر نیـز در بـسیاری از شهرهای کشور فاضلابهای شهری و روانابهای سطحی که از شهرها خارج میشوند، در زمینهای کـشاورزی پـایین دسـت اسـتفاده میشود. بایـد عنوان کرد که در صورت استفاده از پساب برای آبیاری صیفی جات باید هماهنگی لازم بین اداره کل محـیط زیـست و شـرکت هـای آب منطقه ای انجام شود. اگر فاضلاب مراحل تصفیه را به خوبی طی کند و فاضـلاب صـنعتی به داخل آن نفوذ نکرده و فاقد آلودگیهای مربوط به فلزات سنگین باشد و از نظر شاخصهای بهداشـتی محـدودیتی بـرای مـصارف آن نباشد، استفاده از آن برای صیفی جات محدودیتی ندارد. در این گونه مصارف شاخص بهداشتی از اهمیت بالایی برخوردار میباشد.
بررسی تجارب استفاده از پسابها در سطح کشور نشان میدهد که این منابع عمدتا در حواشی شهرها جهت آبیـاری محـصولات سبزیجات و صیفیجات به کار گرفته شده و این مصارف علیرغم صرفه جویی در مصارف آب و کودهای شیمیایی؛ آلودگی منابع آب و خاک و محصولات تولیدی را به همراه داشته است. تجربیات مختلف در رابطه با طرحهای استفاده مجدد از پسابها و آبهای برگشتی در کشور نشان میدهد که اجرای این طرحها میتواند اثرات مثبت زیر را در پی داشته باشد:
کنترل بیابانزایی با کاربرد منابع در آبیاری اراضی زراعی و فضای سبز و جنگل کاری
- بهینه سازی و افزایش بهره وری مصارف آب با استفاده مجدد از پسابها
- حفظ منابع آبی موجود از طریق برگشت دادن جریانهای فاضلاب به زمین
- صرفه جویی در هزینه مصرف کودهای شیمیایی
- توسعه سطح زیر کشت آبی
-حفاظت خاک و بهبود کیفیت آن از طریق رشد گیاهان و جلوگیری از فرسایش خاک
- کاهش آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی
کاربرد فاضلابهای خام و تصفیه شده در کشورهای مختلف جهان از دیرباز رواج داشته اسـت. از اواسـط قـرن نـوزدهم و آغـاز آلودگیهای باکتریایی در منابع آب سطحی کشورهای صنعتی (به ویژه اروپا و ایالات متحده) که مسایل بهداشـتی گـستردهای را بـه همراه داشت، به تدریج تاسیس تصفیهخانههای فاضلاب مختلف در مناطق شهری توسعه یافت. در کشورهای پیشرفته، فقط اسـتفاده از فاضلابهای تصفیه شده و با رعایت ضوابط و استانداردهای مربوط صورت میگیرد. متاسفانه افزایش جمعیـت و رشـد صـنایع بـه قدری سریع بوده که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه تصفیه خانههای موجود، جوابگوی فاضلابها و پسابهای تولیدی نبوده و در مناطقی از پسابهای خام و آلوده برای مصارف مختلف استفاده میشود که عوارض ناگوار بهداشتی و محیط زیستی را به همراه دارد. مساحت اراضی آبیاری شده با فاضلابها و پسابها در سطح جهان بالغ بر 2/5 میلیون هکتار تخمین زده میشود که حدود یک درصد اراضی زراعی آبی را تشکیل میدهند.
کاربرد فاضلابهای تـصفیه شـده در کـشورهای مختلـف جهـان از دیـر بـاز رواج داشـته اسـت . در کـشورهای پیـشرفته فقـط فاضلابهای تصفیه شده با رعایت ضوابط زیستمحیطی مورد استفاده قرار میگیرند. محور این قوانین حفظ سلامتی انسان، حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از آلودگی خاک و آب استوار بوده و در دوره های زمانی مشخصی مورد بازنگری قرار میگیرد. درحالیکـه در کشورهای در حال توسعه، علاوه بر فاضلابهای تصفیه شده گاها از فاضلابهای خام نیـز بـرای تولیـد محـصولات کـشاورزی استفاده میشود. این کشورها فاقد استراتژی و برنامهریزی مناسب و همچنین دستورالعمل مشخص در زمینـه اسـتفاده از پـسابهـا و آبهای برگشتی بوده به همین دلیل استفاده از این منابع در اغلب موارد با پیامدهای بهداشتی، زیست محیطی و آلودگی منـابع آب و خاک همراه میباشد. ایران به عنوان یکی از کشورهای خاورمیانه با کاهش منابع آب تجدید شونده مواجه بوده و در این راستا متولیان امـر، پـالایش و استفاده مجدد از پسابهای شهری و صنعتی و همچنین آبهای برگشتی را به عنـوان منـابعی جدیـد بـرای جبـران بخـشی از ایـن کمبودها مورد توجه قرار دادهاند. بررسی و جمعبندی تجربیات جهانی استفاده از این منابع نشان میدهد که با توجه به کمبود آب، استفاده از این منابع بـه عنـوان یک منبع ارزشمند آب مطرح بوده و با گذشت زمان اهمیت آن بیشتر نیز خواهد شد. جهت اسـتفاده صـحیح و پایـدار از ایـن منـابع تدوین استانداردها و ضوابط مناسب و الزام در رعایت استانداردها و ضوابط مربوط ضروری بوده و توجـه بـه ایـن دو اصـل مـیتوانـد متضمن اثرات سودمندی همچون حفاظت کمی و کیفی منابع آب و کاهش آلودگی محیط زیست گردد.
